Pułapki mentalne w funkcjonowaniu organizacji – pragmatyzm

Pułapki mentalne w funkcjonowaniu organizacji w Polsce

Czasami nasze zaangażowanie, ciężka praca nie wystarczają do osiągnięcia zamierzonych efektów. Oprócz czynników zewnętrznych, na które nie mamy wpływu, wiele zależy od naszych tendencji. Organizacje mają swoje sposoby, by osiągać sukces i paradoksalnie by sukcesu nie osiągać. Wiele z nich polega na podtrzymywaniu sposobów funkcjonowania, które stają się swojego rodzaju pułapkami mentalnymi.

Pragmatyzm

Ludzie działają zgodnie z tym, jak myślą

John Dewey

Pojęcie pragmatyzmu jako składowej koncepcji wywodzi się z prac psychologii funkcjonalnej przełomu XIX i XX wieku. Twórców tej koncepcji określano pragmatykami od pragmatycznego – skutecznego działania. Efekty ich prac wykorzystywane były później w przemyśle i edukacji. Dostarczając podpowiedzi w jaki sposób myślą i uczą się ludzie pozwalały dostosować procesy pracy i uczenia się do tych właśnie prawidłowości, a tym samym sprawić by były one bardziej skuteczne.

Źródło koncepcji

Przełom XIX i XX wieku stawiał przed ludźmi ważne pytanie – na czym polega efektywność? Można ją było łatwiej zmierzyć jeżeli chodziło o maszyny – najpierw empirycznie, a później, po opracowaniu odpowiednich metod, w sposób teoretyczny. Ale jak w dobie współpracy ludzi z maszynami przewidzieć efektywność ludzi? Co to znaczy, że różne osoby, posiadające bardzo podobne umiejętności osiągają różne efekty? Problemy te miały bardzo poważne reperkusje praktyczne.  Znalezienie ewentualnych odpowiedzi na nie pozwalały by modyfikować pracę ludzi w sposób umożliwiający łatwiejsze osiąganie uzyskiwanych efektów. Prace prowadzone przez zespół naukowców doprowadziły do sformułowania cyklu, zgodnie z którym działanie powinno przebiegać aby praca była efektywna. Rozpoczynał on się od obserwacji po której następowała analiza, później planowanie i kończyła się działaniem. Każdy z tych etapów charakteryzuje się innym podejściem do problemu i prowadzi do uzyskania innych efektów. Pierwsze trzy koncentrują się na zbudowaniu obrazu sytuacji. Ostatni – działanie – umożliwia osiąganie celu. Moje doświadczenie w pracy z organizacjami wskazuje, że polskie organizacje podchodzą do problemów przede wszystkim w sposób pragmatyczny. Zgodnie z tą perspektywą najważniejszą formą radzenia sobie z sytuacją jest aktywne oddziaływanie na nią. Oprócz ewidentnych korzyści prowadzi to również do pewnych trudności, nierozwiązywalnych z tej perspektywy w jakiej zostały stworzone.

Doświadczenie

Obserwowałem kiedyś pracę menedżerów firmy. Praca przebiegała bardzo sprawnie, zgłaszane problemy natychmiast znajdowały rozwiązanie. Określano kto i w jaki sposób powinien zająć się danym problemem. Podejmowano decyzje, określano punkty krytyczne. W dyskusjach pojawiało się często słowo „działanie” odmieniane przez wszystkie przypadki. I jeśli problemem był przepływ informacji to zajmowali się jego usprawnieniem, jeśli natomiast jakiś obszar organizacji nie osiągał zakładanych celów, to receptą było nasilenie działań zmierzających do poprawy sytuacji. Menedżerowie ci koncentrowali się na tym, co należy zrobić, a ich dyskusja odzwierciedlała pragmatyczny charakter firmy.

Istota pragmatyzmu

Pragmatyzm – tak jak wszystkie perspektywy  – tworzy specyficzny obraz świata. Pragmatyk patrzy na otoczenie koncentrując się na szczegółach, z którymi jest w kontakcie. Aby rozpoznać sytuację wchodzi w kontakt z poszczególnymi jej częściami przez działanie. Przechodzi od jednej sytuacji do drugiej, ciągle aktywny, w kontakcie z tym, co dzieje się na bieżąco. Aby się zorientować w sytuacji angażuje się w różne zdarzenia, doświadczając, ciężko pracując, „gasząc jakieś pożary”. Pragmatycy potrzebują intensywności, silnych doznań. Dobrze się czują kiedy mają coś do zrobienia, coś namacalnego, kiedy działanie prowadzi do konkretnych, doświadczalnych efektów. Są mistrzami improwizacji, potrafią rozwiązywać złożone problemy przy wykorzystaniu czegoś co jest dostępne. Ich usprawnienia są bardzo praktyczne. Tego typu sposób odbioru świata prowadzi jednak do znacznych jego uproszczeń. Dostrzegane przez pragmatyków są przede wszystkim te sytuacje, które wiążą się z działaniem. Wpływają aktywnie na otoczenie i to jest ich niewątpliwa siła. Ponieważ jednak nie wykorzystują dostatecznie wszystkich faz z Cyklu Efektywności – obserwacja, analiza, i planowanie, ich aktywność rzadko prowadzi do zmian o charakterze jakościowym. Perspektywa, którą przyjmują – szybko działać w odpowiedzi na sytuację – sprzyja poszukiwaniem takich rozwiązań, które są związane z powtarzaniem tych samych założeń i tych samych rozwiązań. W konsekwencji zmiany dokonywane przez pragmatyków są zmianami ilościowymi. Oznaczają zwykle więcej lub mniej tego samego. Zmiany jakościowe wymagałyby zbudowania koncepcji działania w oparciu o nowy, inny sposób rozumienia sytuacji. To jednak jest utrudnione z wyżej wymienionych przyczyn.

Aktywność jest dla pragmatyków bardzo pociągająca bo prowadzi do obniżenia napięcia. Z jednej strony sama aktywność pozwala odreagować emocje związane z sytuacją, z drugiej strony przejście do aktywnego oddziaływania na sytuację daje poczucie rozwiązywania istotnych problemów. Ponieważ jednak taka perspektywa nie prowadzi do postrzegania sytuacji w inny sposób, rzadko umożliwia uzyskanie odmiennych niż zwykle efektów. Pragmatycy koncentrują się na tym, co w danej sytuacji jest najbardziej istotne. Stale są w kontakcie z sytuacją, trudniej im o dystans, który umożliwiałby rozpoznanie tego jaka jest cała sytuacja, jakie mają znaczenie działania, które podejmują. W konsekwencji dobra praca to taka, która związana jest z silnym zaangażowaniem, a ten który dobrze pracuje na pewno będzie po pracy zmęczony. Trudniej jest pragmatykom zobaczyć całość, dostrzec, że działania mają znaczenie w określonym kontekście i nie można ich wartościować poprzez koncentrację na aktywności. Pragmatycy wybierają te strategie, które umożliwiają działanie. Porzucają to, co wymagałoby refleksji, odroczenia działania, tym samym nie prowadziłoby do obniżenia napięcia, pozwalałoby jednak rozpoznać różne aspekty sytuacji, zobaczyć ją w sposób wielowątkowy. Dawałoby szanse znalezienia bardziej efektywnego sposobu osiągania celu.

Konsekwencje dla jednostek, zespołów i firm funkcjonujących w sposób pragmatyczny są duże. Niebezpieczeństwo w funkcjonowaniu pragmatyków polega na tym, że zaczynają działać szybko, popełniając wtedy wiele błędów. Ponieważ w takim sposobie funkcjonowania trudno jest zmienić sposób myślenia, popełniają w trakcie pracy ciągle te same błędy. Ciągle są zaangażowani i starają się „zrobić” jak najwięcej, muszą korygować powstałe błędy, przez co działają jeszcze szybciej, a to z kolei sprzyja powstawaniu następnych błędów. Menedżerowie pragmatycy często powodują chaos w zespołach przez nich zarządzanych. Ten chaos czasami oznacza zdolność do elastycznego funkcjonowania, pragmatycy potrafią szybko wykorzystać pojawiające się możliwości. Wtedy ich tendencje umożliwiają sprawnie poradzić sobie z sytuacją. Zwykle jednak niestety jest związany z obniżeniem efektywności pracy.

Konsekwencje

Tendencje pragmatyczne mają prawdopodobnie wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki:

• Niska innowacyjność wynikająca z opierania się ciągle na tych samych założeniach

• Ekstensywne metody działania – realizowanie tego samego modelu pracy, zmiana oznacza jedynie mniej lub bardziej intensywne funkcjonowanie

• Wysoka zdolność do radzenia sobie z wyzwaniami, w sytuacjach, gdy radzenie sobie z sytuacją jest związane z ponoszeniem obciążeń

• Koncentracja na tym co umożliwia działanie

• Koncentracja na tym co bezpośrednio dostępne

• Niska zdolność przewidywania i budowania koncepcji

• Wysoka umiejętność improwizowania

• Naruszenia norm i zasad wtedy, gdy są one z jakiegoś punktu widzenia skuteczne

Zmianą wyżej opisanych tendencji nie jest po prostu jakiegoś rodzaju nie-pragmatyzm. Konieczne jest uruchomienie zdolności do autorefleksji w systemie – jednostce, zespole lub całej organizacji. Pozwoli to postrzegać w sposób bardziej realny sytuację i wybierać to, co jest najlepsze dla dalszego rozwoju.

Artykuł przygotował Maciej Olsztyński